Նույն գետը երկրորդ անգա՞մ

Ազատ, սակայն ոչ հոբելյանական խորհրդածություններ ԴԱՎԻԹ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ «Իմ առաջին գիրքը» ժողովածուի և բանաստեղծի ծննդյան 70-ամյակի առիթով:

Այս գիրքն ինձ համար սկսվել է ճիշտ 50 տարի առաջ, երբ Դավիթը, Սովետների փողոցի նշանավոր «մառոժնիանոցում»1, բառացիորեն «վրես կարդում» էր իր առաջին, բայց ամենևին ոչ անհամարձակ քերթվածները: Այդ շրջանում ես արդեն բախտ էի ունեցել «վայելելու» քիչ թե շատ ծանոթ, բայց հիմնականում թոթովախոս ու ինֆանտիլ երիտասարդների ոտանավորները, որոնք պարզապես տաղտուկ էին պատճառում իրենց գեղջկական միապաղաղությամբ:
Այդ օրն առատորեն խմեցինք «բրյուտ» շամպայն (գինը 2 ռ. 47 կոպ.), և Դավիթն իր հարձակողական արտասանությամբ կարդաց բանաստեղծությունների մի տպավորիչ տրցակ: Մանրամասներն այսօր մոռացվել են, բայց երկու բան մնացել է հիշողությանս մեջ. քսանամյա հեղինակի վճռականությունը՝ լսելի լինելու իր ձայնով, հասկացված լինելու այնպես, ինչպես ինքը հատկապես կուզեր, և ոչ այլ կերպ: Տարբերվում էր նաև, այսպես ասած, նրա թեմատիկան կամ թե ծանոթ թեմաները մշակելու կերպը: Եթե սիրային բանաստեղծություններ էին, ինչն անխուսափելի էր այդ տարիքի համար, ապա ոչ այնպես, ինչպես մյուսները, որ գրում էին ավելի շատ բիոլոգիական մղումներով, շատ անգամ առանց հասկանալու, թե ինչ են գրում՝ ծամծմված, միապաղաղ բառեր, գրեթե ծերունական մաշած հույզեր: Այդ օրն ընթերցված բանաստեղծություններից մի քանիսը կարծես զետեղված են այս գրքում:
Մյուսն անսպասելի մի մոտիվ էր (եթե դա կարելի է «մոտիվ» համարել), որն ինձ պարզապես զարմացրեց. էրոտիկ, սեռազգայուն, կրքահորդ բանաստեղծությունների մի ամբողջ շարք, մի հիմնական «պերսոնաժով»՝ ծիծառատ նեգրուհի, որ քոչում էր բանաստեղծությունից բանաստեղծություն: «Պատանուս լիբիդոն», պիտի գրեր նա ավելի ուշ՝ այս գրքի վերջաբանում: Այդ հանդիպումից բառացիորեն մի քանի օր առաջ, Մոսկվայում բախտ էի ունեցել փակ դիտումների ժամանակ Ֆելլինիի ֆիլմերը նայել, որոնցում ներկայացվում էր բեմադրիչի պատանեկան ֆանտազմների հերոսուհին՝ ի դեմս մարմնեղ Սարագինայի: Ցավոք, Դավիթն իր հասուն շրջանի գործերում, ի տարբերություն մեծն իտալացու, մոռացավ իր սևամորթ Սարագինային:
Ինձ համար հայտնություն էր, որ Դավիթը գրում է, և ինչպես երևում էր՝ վաղուց: Այդ տրցակը՝ քառասուն-հիսուն բանաստեղծություններ, մեկ օրում չէր ստեղծվել: Դա զգացվում էր ոճական, թեմատիկ և տոնայնության տարբերություններից: Ես գիտեի նրան որպես ընթերցասեր, հատկապես ժամանակակից արևմտյան գրականություններով հետաքրքրված, որոնք նա փնտրում էր ոչ միայն «Иностранная литература» կամ մոսկովյան մյուս ամսագրերում, այլև Թեհրանում լույս տեսնող «Նոր էջ» հանդեսում կամ Բեյրութի «Բագին»-ում, արգելված մամուլ, որը մեր ծնողների շնորհիվ պարբերաբար ընկնում էր մեր ձեռքը և ծայրեծայր կարդացվում:
Այդ ընթերցանությունների հետքը սակայն ես չէի տեսնում նրա գործերում: Նա հետո, 80-90-ական թվականներին իր հարազատությունը (բայց ամենևին՝ ո՛չ ազդեցությունը) պիտի ազդարարեր Չարենցի հետ, բայց այդ օրը կարդացած գործերում (ինչպես և քննարկվող գրքում) հարազատության մասին խոսելու ոչ մի հիմք չկար: Նա գոռում էր ի՛ր անունից, ի՛ր ձայնով և ի՛ր խնդիրներով: Կարևոր չէ՝ ինչի մասին և նույնիսկ՝ ինչպես, կարևորն էր «..որ քոնը լինի միայն, միայն քոնը, որ քոնը լինի միայն» (էջ 23):
Սեփականը պարտադրելու այդպիսի անզիջում վճռականություն ես չտեսա ուրիշ ոչ մի երիտասարդ հեղինակի մոտ: Ճիշտ է նկատել Աբրահամ Ալիքյանը, որ «…բանաստեղծը, մի ուրիշ կլիմայի իրականության մեջ տեղափոխելով առարկաները, կենդանիներին ու մարդկանց՝ իր սեփական զգայությունների բույրերն ու գույներն է հագցնում նրանց, առանց մտահոգվելու, թե շրջապատը ի՛նչ միջօրեականների տակ է ապրել մինչ այդ»2:
Կես դար հետո, հայացք նետելով Դ. Հովհաննեսի անցած ուղուն, զարմանալի և կուռ մի ամբողջություն եմ տեսնում նրա քերթողության մեջ: Նույն Դավիթն է ամենուր, բոլոր ժողովածուներում (անկախ այն բանից, թե քաղաքական ինչպիսի համատեքստերում ու եղանակներում են լույս տեսել), նրա՝ մարդ տեսակի ամբողջ պահվածքում, իր ճիշտ ու սխալ քայլերում և մշտապես անբարեկարգության, ավելի ճիշտ՝ հակառակության մեջ գտնվելու նրա բացառիկ և անուղղելի տաղանդում:
«Միապաղաղությո՛ւն»,- կշտապեն աղաղակել ոմանք՝ դյուրությամբ հանցանշան գտած ապիկար քննիչի տղայական հրճվանքով:
«Միայն թե՝ ո՛չ այդ բառը»,- կասենք մենք: Թերևս՝ «նույնություն», բայց ոչ հոգնեցնող, քանի որ Դավիթն ապացուցեց իր ութատողերում, որ «անփոփոխը հարափոփոխ է»3: Բայց քանի որ այսօր ուրիշ բառ գործածեցինք, ասենք, որ անսպառ տաղանդ ունի անվերջանալի զանազանություն տեսնելու նույնության մեջ:
«Նույնությունը»՝ բանաստեղծի ԻՐ առաքելության գիտակցումն էր, ասես իր հավատարմությունն ամբողջ կյանքում կամովին փորձության ենթարկեր՝ անցկացնելով ամեն ինչի միջով, ասես պիտի ինքնիրեն ապացուցեր իր նվիրվածությունն այդ բացառիկ դերակատարությանը, որ վստահվել էր նրան: Այդպես անձնուրաց ու հետևողական էին կրակի պահապանները նախնադարում, նրանք քաջ գիտեին, որ ամբողջ տոհմի լինել-չլինելը իրենցից է կախված: Գրեթե միևնույն կացությունն է այստեղ. հասարակության բարոյական տոնուսը կախված է իրենից, ինքը պիտի մշտապես վառ պահի կրակը մարդկանց մեջ:
Բանաստեղծ-անհատի այս երևույթը 60-ականների բնորոշ արտահայտությունն էր, որ առավել ուժգնությամբ, երբեմն մաքսիմալիզմի հասնող ծայրահեղություններով դրսևորվեց Դ. Հովհաննեսի՝ թե՛ մարդ անհատի, թե՛ բանաստեղծի անցած ուղում: Ասես դատապարտված էր այդպիսին լինելու: Ասես հունական ողբերգության անխմբագրելի ճակատագիրն էր: Կամ գուցե մի alter ego՝ ի վերուստ նրանում դրված, որ ուղղորդում էր նրա յուրաքանչյուր արարքն ու խոսքը, և անգամ ամենաբուռն ցանկության դեպքում նա չէր կարող փոխել իր կյանքի և գործունեության «երթուղին».

…բայց ոտքերս նորից իրենց ճամփան կերթան,
բայց օրերս նորից - ես այսպես պիտի ապրեմ:

Դատապարտվածության զգացումը, որ ընթերցվում է նրա առաջին իսկ քայլերից, «էն գլխից որոշված» լինելու պատճառով չէ, այլ անսխալ կանխազգացում է, որ ինքը մշտապես «սպիտակ ագռավ» է լինելու, որ հայտնվելու է թշնամական միջավայրում: Նա եկել է հերոսականի ակնկալիքով, բայց դեմ առել բանալ անտարբերության: Նրան այլևս սպասող չկա: Նա «ուշ-ուշ» եկողներից է, բայց այս անգամ, ավա՜ղ, ուշացած, և ո՛չ իր մեղքով: Ներկայացման ինտրիգը և դեկորները փոխվել են, դահլիճում էլ ուրիշ հանդիսատես է: Իսկ ավելի ճիշտ՝ ոչ ոք չկա: Բայց դա ոչ մի նշանակություն չունի, նրա պոեզիան դառնալու է ագրեսիվ, մոնոլոգիկ դեկլամացիա՝ ի հեճուկս ակնթարթի մեջ փոխված և խլացած կամ անհետացած ունկնդրի.

Ես եկա, ես եկա մի օր -
անզուսպ, կատաղի, մոլեգնած,
գարնան անակնկալ հորդ անձրևի նման,
և անցողիկ ջրերի մեջ ոտաբոբիկ ու
մերկ կանգնած,
և անտանելի մորուքս ցցած դեպի վեր-
սկսեցի իմ որձ քերթվածները մռնչալ,-
բայց մարդիկ փախան ու կուչ եկան
իրենց տներում տաք,
հայհոյելով և՛ ինձ, և՛ անամոթ տողերը
իմ պերճ…

Դասալիք ունկնդրի խուլ ականջին գոռալու այս արվեստը հետագա գրքերում նորանոր արտահայտություններ է ստանալու, որոնցից ամենաբնորոշը սեփական տողերը հանգամանալից մեկնաբանելու՝ գրքից գիրք ահագնացող միտումն է, ասես նրանցից պահանջելու է, որ կարդան այնպես, ինչպես ինքը՝ հեղինակը կուզեր, և ոչ այլ կերպ:
«Ավարտի պահերի բանաստեղծը»: 1975 թ. այսպես էինք վերնագրել մեր գրախոսությունը, որը, ի թիվս մյուսների, զետեղված է այս գրքում: Դա ավելի շատ մեր ներքնատեսության թելադրանքով էր, քանի որ հոդվածում, մի շարք պատճառներով, հստակ չի բացատրված, թե ինչու՝ «ավարտի»: Հնարավորինս ճիշտ մեկնությունը պիտի գրվեր քառասունվեց տարի հետո, ութատողերին նվիրված վերոնշյալ մեր հոդվածում.
«Ասպարեզ գալով անցյալ դարի 60-ականների վերջին, նա միանգամից դրսևորվեց որպես բեկումնային ժամանակաշրջանի հարազատ վավերագրողը: Նա բանաստեղծորեն գիտակցված իր առաջին քայլերն արեց երկու ժամանակների տեկտոնիկ կոտրվածքի արանքում. ավարտվում էր խրուշչովյան «ձնհալի» ժամանակաշրջանը և ծածուկ ու կատվաքայլ վերադառնում էր տոտալիտարիզմը:
Երկու հակադիր էությունների մեջ ասպարեզ իջնող բանաստեղծին երևույթները ներկայանում էին երկու երեսներով՝ ճշմարիտ ու եղծված, պատանեկան ոգևորության վրա միանգամից սառցաջուր էր լցվում, խթանող սկիզբն ստանում էր մահավարտի բնույթ: ՈՒրախության մեջ նա տեսնում էր թախիծ, իսկ թախիծը վերածվում էր դառնագին խանդավառության: Քսաներեք տարեկան «քնարական հերոսը», դեռ մի կարգին կյանք չվայելած՝ կյանքի պղտոր ջրերի հետ գնում էր «դեպի ծովերը, դեպի ծովերը, դեպի մահ»:
Կեցության երկու ծայրաբևեռները՝ սերը և մահը, ճիշտ այսպես նույնացել էին art nouveau-ի արվեստում և այդ հոսանքին հարող Ռուբեն Սևակի պոեզիայում, ուր սերը՝ կյանքի ակունքը (սեր-ակը), միանգամից դառնում էր մահվան ակունք (սև-ակը): Էքզիստենցիալիստների հանրաճանաչ բանաձևը փոքր-ինչ խմբագրելով կարող ենք ասել, որ սերը դառնում էր ակնթարթային գոյություն մահվան համար:
Հոռետեսական և մանավանդ անկումային այս կենսափիլիսոփայությունը, որ ծնունդ առավ քսաներորդ դարասկզբին, տասնյակ միլիոնների ոչնչացման՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ճշգրիտ կանխազգացումն էր. ինչո՞ւ սիրել (ինչո՞ւ ապրել), երբ միանգամից պիտի դառնաս մահվան ճարակ:
Վախճանականության նման տրամադրություններ ենք գտնում Դ. Հովհաննեսի «Առաջին գրքում»: Տոնակատարության հաջորդ օրն իսկ նա գուշակում է «այսօրվա անուրախ արթնացումը»: Աշնային մեղեդիներ ենք լսում շարունակ՝ էջից էջ, սակայն ո՛չ տերյանական թախիծով կամ էլ վեռլենյան spleen-ով հագեցած և նրբագեղորեն էսթետվող, այլ ջրափոսերում դանդաղ փտող տերևներով: Իսկ «Առավոտ-գիշերվա հիվանդ անձրևից հետո» բանաստեղծության մեջ, նրա «տխուր, տանջալից ու խորհրդավոր» օրերին սփռվում է

գորշ լույս - անխուսափելի գորշ մի լույս,
որ սառն ու դանդաղ ողողում է իրերը մեռած…

Գարուն և ամառ չապրած, բանաստեղծի «քնարական հերոսն» ազդարարում է. «Աշուն է հիմա - բաժանումի շրջան» և հանգում այսպիսի եզրակացության.

Ասում են՝ ծերերն են աշնանը սիրում,
մենք ծեր էինք…

Իսկ սիրային մյուս բանաստեղծություններում, ուր աշուն չկա, չկա նաև հրճվանք և լավատեսություն, բայց առկա է հեգնանքը. բանաստեղծը հեգնում է իր իսկ սերը, ասես համոզելու համար ընթերցողին, որ շատ չի հավատում իր գրածին, այլ պարզապես տուրք է տալիս «թեմայի» պարտադիր մշակմանը:
Եվ քանի որ արդեն «ծեր» է, ապա կարող է խորհուրդներ տալ սկսնակին.

Դե, մի վարանիր,
համարձակ անցիր դուռը շինության
այս պատկառազդու:
Անցա՞ր: Դե, զգույշ, ուշադիր եղիր,
տե՛ս, հակառակորդ բանակն է գալիս
պոչդ խուզելու:

Այս բանաստեղծության մեջ, սակայն, զարմանալին այն չէ, որ քսանմեկամյա սկսնակն արդեն խորհուրդներ է տալիս իրենից փոքր-ինչ ջահել և նույնիսկ ահել սկսնակներին, այլ որ ապշեցնող ճշգրտությամբ ներկայացնում է հալածանքների այն սցենարը, որ հետագա տասնամյակների ընթացքում, մինչև արցախյան շարժում, պիտի հետևողականորեն և սադիստաբար կիրառվեր մի ամբողջ սերնդի հանդեպ: Ասել է թե` «ջերմ ընդունելությունը» նրան անակնկալի չբերեց, զի լավ գիտեր, թե ուր է գալիս և ինչ է իրեն սպասում: ՈՒստի գալիս էր զեն ու զրահով, մարտի մեջ մտնելու վճռականությամբ լցված:
Այս հարցում է, որ Դ. Հովհաննեսի վախճանականությունն էականորեն տարբերվում է art nouveau-ի ֆաթալ մահազգացումից4: Նա հեռու է դեկադենտական ապոկալիպսյան գեղագիտությունից, անկումայնության ոչ մի նշույլ և հատկապես անձնատուր լինելու ոչ մի ցանկություն չկա նրա վաղ, ինչպես և հետագա շրջանի բոլոր գործերում: Ընդհակառակը, նա գալիս է իր «որձ քերթվածները մռնչալու», պոետական յուրահատուկ հանդգնությամբ սադրելու «պրոմենադի ելած բարեկիրթ քաղաքացիներին», եթե անգամ գիտի, որ այդ մենամարտում հաղթող չի լինելու: Նա գալիս է մտնելու այն ժամանակի, պոետական համաշխարհային այն համատեքստի մեջ, որն ի վերուստ հատկացված էր նրան և իր սերնդին: Ահա ինչու նա համոզված է և անդրդվելի: Ահա ինչու նրա պոեզիան սկզբից մինչև այսօր եղավ հարձակողական, երբեմն դեցիբելների անթույլատրելի խախտումով5: Դա նրա ներսն էր, որ իրենից ավելի իմաստուն էր, և ներսն էր թելադրում յուրաքանչյուր բառն ու քայլը: Հետագայում, մանավանդ անկախությունից հետո, այդ հարձակողականությունն ուրիշ, առավել երգիծական, նույնիսկ ձաղկերգական դրսևորումներ ունեցավ: Ապացույց «Կուսակցախաղ» պոեմը, մեր՝ աբսուրդաթատրոնային իրականության հարազատ արտացոլումը, որը «հնանալով» ավելի ու ավելի արդիական է դառնում: Եվ դեռ պիտի դառնա:
«Համաշխարհային համատեքստ»-ը պատահականորեն չհայտնվեց մեր հոդվածում: Մենք արդեն խոսել էինք այդ մասին վերջերս՝ Արտեմ Հարությունյանի առիթով, և այստեղ նորից պիտի անդրադառնանք՝ ավելի լավ հասկանալու համար Դ. Հովհաննեսի քննարկվող գիրքը, նրա և ընդհանրապես «վաթսունականների» սերնդի ճակատագիրը:
Ռուս գրաքննադատները, անդրադառնալով այդ սերնդի ստեղծագործություններին, ակունքները փնտրում էին բացառապես խրուշչովյան «ձնհալի» մեջ: Բացատրությունն ընդունելի լինելով հանդերձ մեզ թվում է միակողմանի, քանի որ դա ներքին, զուտ խորհրդային համատեքստն էր: Մինչդեռ անտեսվում էր Միացյալ Նահանգներում, Եվրոպայում և Խորհրդային Միության մի շարք արևմտամետ հանրապետություններում ծայր առած երիտասարդական ընդվզումը քրոնոսյան հասարակության դեմ: Մի շարժում, որն ստեղծեց նաև իր մշակույթը. հիշենք Անտոնիոնիի «Զաբրիսկի պոյնտը», բիտնիկների գրականությունը, 1968 թ. փարիզյան մայիսը՝ իր բազմազան դրսևորումներով, ռուսական, այսպես կոչված «խոստովանային արձակը», իր ըմբոստ, «անհասկանալի» հերոսով, իսկ անցյալ տարի մեր թարգմանությամբ լույս տեսավ շվեյցարացի մեծ գրող Ժակ Շեսսեի «Մարդակեր դևը» վեպը, հակաքրոնոսյան ընդգծված մի գործ, որը 1973 թ. արժանացավ «Գոնկուր» մրցանակին, իսկ քսանհինգ տարի հետո, ի՛ր երկրում ենթարկվեց խավարամիտ, ավելի ճիշտ, նախանձամիտ քննադատների խմբակային հարձակման: Իսկ մենք, միամիտնե՜րս, կարծում էինք, թե այնտեղ բացարձակ լույս է տիրում:
Դա սեփական ճակատագրով ապրելու ձգտում էր, ինքնության տևական հաստատում, վերջապես, Հայրության պարտադրած կաղապարների մերժում: Այս ընդվզումը գրականության մեջ արտահայտվեց նախ և առաջ սեփական ձայնով խոսելու ձգտումով («…որ քոնը լինի միայն»), հրաժարում դասականության պարտադրանքներից, աշխարհին բացված հայացքով, աշխարհի հետ խոսելու անհագ ցանկությամբ:
Ավելի ուշ, ութսունական թվականներին, Դ. Հովհաննեսին քիչ մնաց Չարենցի ուղղակի ժառանգը հռչակեին: Չէի ասի, թե մեծ բանաստեղծն իսպառ բացակա է նրա տողերում, բայց և այնքան ներկա չէ, որքան Տերյանը վաղ շրջանի Չարենցում: Եվ այսօր, 40-50 տարի անց, այդ սերնդի պոետների գործերը կարդալիս դժվարանում ես ուղղակի, ընդգծված ժառանգականություն տեսնել հայ բանաստեղծության նախորդած շրջանների հետ: Նրանցից ամեն մեկն իր ճանապարհն սկսեց իրենից: Հիշում եմ, որ Դ. Հովհաննեսն էլ, իր առաջին քայլերն անելիս, պարզապես ապրում էր Մեծարենցով, բայց կարո՞ղ ենք արդյոք հիմա, անգամ խոշորացույցով, այդ պաշտամունքի հետքերը գտնել «Իմ առաջին գիրքը»-ում: Հազիվ թե:
Աշխարհի ամենամեծ գետերն անգամ սկսվում են որպես առվակ և գնալով լայնանում ու խորանում են: Դավիթ Հովհաննեսն այսօր, քառասուն տարի անց, ասես, ուզում է համոզել մեզ, թե իր սկիզբն ու ներկան գրեթե նույնքան լայնահուն են: 1974 թ. լույս տեսած իր առաջին գիրքը ներկայացնում է բազմաթիվ լրացումներով ու հավելվածներով և, իհարկե, իր բազմաթիվ տողատակային մեկնաբանություններով ու երկարաշունչ վերջաբանով (ես շա՜տ կզարմանայի, եթե չլիներ): Կարդալով այս՝ մոտ երեքհարյուրէջանոց կարմրաշապիկ գիրքը, այն տպավորությունն ունեմ, թե նույն գետն եմ մտնում: Հարցը, սակայն, լոկ ծավալը չէ: Ասածիս հիմնական ապացույցն ինձ համար այն է, որ այսօր, քսանմեկերորդ դարի տասնհինգերորդ տարում, այդ բանաստեղծությունները վերընթերցելիս նույն զգացողությունն ունեցա, ինչ քառասուն-հիսուն տարի առաջ: Նույն տողերն են, որ ասես բիկֆորդյան լարի պես հրկիզվելով վազում են դեպի ավարտ և անխուսափելի պայթյուն խոստանում: Այո, այդ տողերից շատերը շարունակում են «պայթել» և այսօր, և ավելի շատ գուցե այսօր, քանի որ շուրջ կես դար հետո, ամենևին չհնանալով, իրենց հին վավերականությանն ավելացրել են այսօրվա հրատապությունը:
Գիրքն ավարտվում է ռազմաշունչ մի վերջաբանով՝ վերնագրյալ «Ողբ ի վերայ Գլավլիտի», որտեղ հեղինակը շանթ ու որոտ է թափում պատմության գերեզմանոցում հայտնված, սակայն այսօր, երբեմն-երբեմն կարոտախտով հիշվող այդ օդիոզ հաստատության գլխին:
Գլավլիտը, այո, մեր աչքի լույսը չէր, սակայն նրա վնասն այդքան մեծ և ճակատագրական չեղավ, որքան մեր գավառամիտ-անհանդուրժող, աշխարհից անտեղյակ գրաքննադատությանը: Գլավլիտի հետ գործ կարող էինք ունենալ երկու-երեք տարին մեկ, այն էլ ոչ միշտ, մինչդեռ գրական ցերբերները, «Ամեն կիլոմետրին, // ամեն տարի // ծերերը պնդաճակատ // երկաթբետոնե ցուցամատով // երեխաներին // ճամփա են ցույց տալիս անընդհատ» (Ժակ Պրևեր): Նրանք ամենուր էին, ամեն օր էին՝ ստեղծագործական միություններում, բոլոր հրատարակչություններում, խմբագրություններում, ռադիոյում, հեռուստատեսությունում, բուհերում, նրանք թունավորում էին գրական-մշակութային միջավայրը, և նրանց պատճառած վնասն անհամեմատ ավելի մեծ էր: Եվ, վերջապես, գլավլիտը վաղո՜ւց «հանգեաւ ի Տէր», մինչդեռ նրանք այսօր էլ կան՝ «նաիրյան չստեր հագած» այդ պրոֆեսոր-քննադատները, քրոնոսյան սպասավորները, որոնք անվրեպ շարունակում են իրենց սև գործը: Մի՞թե այդ մասին չէր գրում ինքը՝ Դ. Հովհաննեսը, վաթսունական թվականներին, հենց այս գրքում զետեղված՝ «Խորհուրդներ սկսնակին» (էջ 77) բանաստեղծության մեջ: Մի՞թե ինքը չէր, որ աղաղակում էր. «Եվ դուք, ավելի վատթար, քան այն Սատուռնը որդեսպան» (էջ 218):
Քրոնոսիկներն ու սատուռնիկները փորձեցին մեզ խժռել, բայց ընդամենը ատամ ջարդեցին: Եվ այսօր վաստակած ուրախությամբ եմ փաստում, որ Դավիթ Հովհաննեսի՝ քառասուն-հիսուն տարի առաջ գրված գործերի վրա ժամանակի փոշու նշույլն անգամ չկա, միաժամանակ տխրությամբ ընդունում, որ դա եղավ մեր բանաստեղծության առայժմ վերջին ընդվզումը: «…ու էլ չի լինի մեզանից հետո // ու էլ չի եղել մեզանից առաջ…» (էջ146,.), - հեռատեսորեն (և հոռետեսորեն) գրում էր նա դեռևս 1965 թ.: Որդեխոշոշ հայրության դեմ ընդվզող Արտավազդն էլ ժառանգ չունեցավ, նրան շտապեցին կաշկանդել Մասսի խորխորատներում, իսկ ավելի ուշ, արդեն կամոքն հերոսի՝ Ագռավու քարում: Դավիթն էլ, տարիների հետ, մտավ իր Ագռավու քարը, ութատողերի իր մենախուցը, բայց, ի տարբերություն առասպելի հերոսի, լռության երդում չտվեց, մեջքով չդարձավ աշխարհին և պայմաններ չդրեց, թե երբ դուրս կգա այդտեղից, այլ շարունակեց ապրել այնպես, ինչպես սկսել էր կես դար առաջ և, չենք կասկածում, որ դեռ կշարունակի նույն կերպ՝ ապացուցելով, որ հավատարմությունը սեփական սկզբունքներին տաղանդի անժխտելի դրսևորումներից մեկն է:

1 Պաղպաղակի այդ տաղավարը գտնվում էր Սովետների փողոցի հենց սկզբում, դատախազության շենքի և Երաժշտական կոմեդիայի թատրոնի միջև:
2 «Եկվորի երգն ու ճանապարհը», «Սովետական գրականություն», հունիս, 1975 թ.: Այս գրախոսության համար Դ. Հովհաննեսն իր շռայլ երախտագիտությունն է հայտնում այդ օրերին ամսագրի քննադատության բաժնում աշխատող հանգուցյալ Ալբերտ Կոստանյանին: Իզուր, քանզի բացառվում էր, որ Ալբերտը, սեփական նախաձեռնությամբ, այդքան ջանք թափեր՝ Երևանից Մոսկվա հոդված պատվիրեր՝ իր համար կտրականապես մերժելի պոեզիան ներկայացնող առաջին գրքի առիթով: Բացի այդ, կար շատ ավելի լուրջ պատճառ. Աբրահամ Ալիքյանը persona non grata էր ամսագրի գլխավոր խմբագրի տեղակալ, Պարույր Սևակի ազգական Ալբերտ Արիստակեսյանի համար, քանի որ ակտիվ մասնակցություն էր ունեցել Սևակի դեմ ուղղված՝ «գրագողության» տխրահռչակ դավադրությանը, չասած ավելի հին փաստերի մասին: Այս գրախոսությունը գրվել և հրապարակվել է բացառապես մեր ջանքերի շնորհիվ: Մեկ այլ առիթով կներկայացնենք բոլոր մանրամասները` մեր դժվարին բանակցությունները Ա. Արիստակեսյանի հետ, և «իրեղեն ապացույցները», մասնավորապես Ա. Ալիքյանի` 1975 թ. հունվարի 19-ի մեզ հասցեագրված ընդարձակ նամակը, որտեղ բանաստեղծը գրում էր. «Եվ ահա ստացա Դավիթ Հովհաննեսի գիրքը, որ, անշուշտ, քո թելադրանքով էր ուղարկված ինձ: Կարծում էի, թե բանաստեղծի գրքին կհետևի քո նամակը, ուր ցուցումներ կանես և կասես ինձ, թե ինչպես պետք է շարժվեմ և ի՛նչ հորիզոնականների ուղղությամբ… Գրիր ինձ, որպեսզի գործի անցնեմ»: Նամակը գրվեց, հստակ «ցուցումներ» եղան, և Ա. Ալիքյանն անմիջապես «գործի անցավ» մեր` հաջողությամբ ավարտված բանակցություններից հետո:
3 Այսպես էր վերնագրված նրա ութատողերին նվիրված մեր հոդվածը՝ «Անփոփոխի հարափոփոխությունը» («Գրական թերթ», 11 նոյեմբերի 2011 թ.):

4 Ի դեպ, Ռ. Սևակի բանաստեղծություններից մեկի վերնագիրն է սա. «Մահազգացում»:
5 Այս թափը չի նվազելու անգամ 1993 թ. գրված հուսահատ հարցից հետո. «Ո՞ւմ ես դու դիմում, բանաստե՛ղծ, // սովյալին պետք չեն տողերըդ…»:

Ալեքսանդր ԹՈՓՉՅԱՆ

Մեկնաբանություններ